Jetske Bilker

UNFRYSK

Wraakingel fan Leo Popma komt út Shell-fermidden

‘Wat fieldesto by it lêzen?’ is in fraach dy’t hjoeddedei gauris steld wurdt by in mûnling of skriftlik literatuereksamen by de Hafû of Atheneum. It giet yn de Twadde Fase, dy’t it Fuortset Underwiis oerfallen hat, by literatuer net mear sasear om de ferskillende aspekten fan in boek of wat in skriuwer der mei wollen hat, mar foaral om de ûnderfining dy’t in learling hie by it lêzen fan in literêr wurk. Dy lêsûnderfining, en dêrmei de lêzer, stiet dus sintraal. Dit is yn grutte tsjinstelling mei de jierren sechstich, doe’t alles draaide om de autonomy fan de tekst. Kritisi út dy tiid makken analyses fan teksten oer personaazjes, perspektyf, folchoarder, tiid, plak en motiven. Mei dy gegevens hellen se de betsjutting út in tekst en skreauwen se stevige en lange ynterpretaasjes.
  Ek yn Fryslân wie men ek mei dat saneamde close-reading dwaande en immen dy’t hiel wat fan dat soarte resinsjes skreau, wie Leo Popma. De twa lêste jierren fan De Tsjerne hat er dêr yn ‘e redaksje sitten en doe noch fjouwer jier yn de opfolger fan dit literêre blêd: it doedestiidse selsstannich tydskrift Trotwaer, dêr’t er oant 1974 redakteur fan west hat. Yn hast elk nûmer út dy tiid steane wol ien of mear resinsjes fan him. No soe men tinke kinne dat as sa’n man romans begjint te skriuwen, dat er dat sa docht, dat men al dy froegere close-readinganalyses der mei gemak op los litte kin, mar neat is minder wier. Krekt oarsom. Hjir gjin tsjustere tekst, dy’t men nei in soad speurwurk sa’n bytsje ynterpretearje kin, mar in spannend ferhaal. Dit ferhaal hie my behoarlik yn ‘e besnijing en ik fiel der dan ek mear foar  myn lêsûnderfining te beskriuwen as oan te jaan hokker bestjuttingslagen ik der út helje kinne soe.
  Popma hat yn 2002 de prachtige ferhalebundel Himelsk ferwulf  skreaun en dat wie eins in twadde debút, want sûnt 1971 hie er net mear publisearre, alteast gjin fiksje. Yn 1999 gie er mei de VUT, as direkteur fan de Sintrale Bibleteektsjinst, en hat er lokkich syn literêre ambysjes wer oppakt.

Grutte rol fan it ferline
Yn Himelsk ferwulf wie it ferline faak in wichtich tema. Faak wikselen doe-tiid en no-tiid inoar ôf en sa wurdt it riedsel fan de no-tiid oplost.  Dit prosedee hat Popma ek tapast yn De wraakingel. Haadpersoan Katryn Averkamp is by begjin fan it boek 45 jier en se stiet op it punt in eigenaardige réuny te hâlden. In jier lyn is nammentlik har hûs hielendal yninoar slein. Alle manlju en ien frou fan de plysje dy’t daliks nei dat foar har traumatysk foarfal by har yn ‘e hûs west hawwe om it wer ynoarder te meitsjen of it proses-ferbaal op te stellen, binne útnoege. Fan belang is dus wat der in jier lyn barde en derby wat der it ôfrûne jier bard is. Ek  spilet har famkestiid fan sa’n 25 jier lyn in grutte rol.
  Earst hat men gjin idee wat sa’n frou besielet in réuny te hâlden wêr’t glêssetters, parketlizzers en fervers inoar treffe sille. In hiel wykein lang notabene. Dit fraachstik hâldt jin ûnder it lêzen yn ‘e besnijing: wat hat de skriuwer hjir no mei foar? Wêr moat dit op útdraaie? It is in grut weachstik en set daliks oan it begjin fan in roman sa heech yn. De oplossing moat dan fan itselde kaliber wêze.
 
Lêsûnderfining
Oer de ûntjouwing fan it ferhaal kin ik net in soad fertelle, want dan jou ik tefolle wei. Mar ik kin it wol even hawwe oer myn lêsûnderfining. Ik haw selden sa’n ûnfrysk boek lêzen. De personaazjes binne hast universeel. It boek hie ek yn ‘e binnenlannen fan Spanje plakfine kinnen. Katryn Averkamp komt út in Shell-fermidden en is as bern al de heale wrâld ôfreizige, hat op kostskoalle sitten en it konservatorium dien. Hoe lang har houlik, mei in Shellman, duorre hat, is net hielendal dúdlik mar op in stuit hie se sa har nocht fan it reizigjen dat se by har man weigie. Se sette har nei wenjen yn K., in plak dêr’t har heit en mem inoar troffen hienen. Se is net ûnlokkich en is op in aardige manier troch de tiid kaam, oant har hûs dus troch in ûnferlaat yninoar huft wurden is. Se wurket moarns as muzyklearares op in middelbere skoalle (dêr’t we neat oer te lêzen krije) middeis hat se pianolearlingen en jûns giet se wolris nei in klubke om te gjimmestykjen, sa as se oan plysje-aginte Lutske fertelt.
  It wurdt ús allegearre sa fanselssprekkend ferteld as wie it de gewoanste saak fan ’e wrâld. De skriuwer hat it sels meimakke of hy hat him hiel goed dokumintearre; nergens krijt men it idee dat er syn opgarre kennis kwyt moat. Sa docht er bygelyks gjin ekstra muoite om de lêzer de romte út te tsjutten. Soks ferget in sekere moed, of neam it brutaliteit: de skriuwer hat alle betrouwen yn wat der wól stiet. Sa lêze we oer fioelbouwers as wie it neat. De sfear op in kostskoalle-ynternaat foar bern fan de Shell komt sa autentyk oer as hat de skriuwer sels syn jonge jierren op sa’n ynternaat tahâlden. En de sfear fan boufakkers ûnderling komt aaklik echt oer. Ik haw my oer dy fanselssprekkendheid fan de skriuwer besaud. Dy man kin wier skriuwe.
  En it is hartstikke spannend. Ik speurde nei oanwizings as lies ik in detective. De fraach wie net sasear whodunnit? (want dat waard wol frij gau dúdlik), mar whydidshedoit? Mei as gefolch dat ik nachts op bêd oplossings lei te betinken en op in stuit húsgenoaten wekker raasde fanút in nachtmerje, dy’t in soad liek op de Hitchcock-achtige dûssêne út it boek.
  Ek de personaazjes binne goed delset, foaral in pear fan ‘e boufakkers en Age Boekhout, de man dy’t as earste komt as der in rút stikken is. (Gek hjirby is dat dejinge dêr’t Popma it measte omtinken oan jûn hat, Bob Amsterdam, dejinge is dy’t it minst bydraacht ta de oplossing en derby ek noch it minste boeit.)

Knap yngewikkeld
By de earste lêzing hie ik oer in soad hinne sjoen, murk ik by de twadde kear. Dat kin ek net oars, want in hiele soad ynformaasje kin men yn it begjin neat mei. En dan docht bliken dat it in knap yngewikkeld boek is, dêr’t in soad knipt en plakt is. Eins wurdt daliks yn ’e earste sin al in hiele soad oanjûn. Fierder wurdt by stikjes en bytsjes, troch sa no en dan in stik oer eartiids yn te laskjen, de gong fan saken fan de ôfrûne 25 jier dúdlik. Mar de stikken oer it ôfrûne jier (dus tusken de ferwoesting fan har hûs en de réuny) binne it meast kompleks en dy hawwe fan alles te krijen mei dizze réuny. Bliken docht dat Katryn net sa blanko oan de réuny begjint as men yn  earst tinkt, wat fan dy gefolgen is dat men de haadpersoan eins hieltyd minder benei komme kin. 
  Soms is der wat tefolle útinoar helle en tefolle skood. Dan wurdt der faak referearre oan it tryste libbensferhaal fan plysje Lutske bygelyks. En as we it dan te lêzen krije, krije we it ek noch yn twa ferzjes. Sa wurdt it ferhaal fan Lutske wat tefolle beklamme. Dat hat op himsels wol in doel, want Lutske wurdt de nije wraakingel, mar it is der tefolle bysleept.
  Soms binne de spanningferwekkende trúkjes wat al te trochsichtich: it proses-ferbaal dat de deis nei de ynbraak troch Lutske en Katryn beide ûndertekene wurdt, steane wichtige details yn. Dat proses-ferbaal wurdt sels foarlêzen, mar as der wat fan belang folgje sil, seit Lutske: ‘ ‘etcetera, etcetra’  en ‘ terreretèè’ ) (se is oansketten). Dúdlik is dat de skriuwer yn it begjin dy ynformaasje noch net kwyt wol, mar sokke trúkjes binne te keunstmjittich, it liedt de oandacht ôf en men sjocht de skriuwer sitten, dy’t hjir in ferhaal mei safolle mooglik spanning yn inoar sit te draaien.
  Dit jildt hielendal foar it stikje dat parketlizzer Siger Braam opfiert. Der wurdt allinne nei ferwiisd, de ynhâld fan dy alles ûnthuljende stand-up krije we net te lêzen. Hjir wer itselde: wêrom net weilitten? Wêrom wol sa faak nei ferwize? Dy hiele stikjesdwanerij fyn ik nammers wat  mislearre: alle minsken fan de réuny moatte in stikje dwaan en dat is in nuver ding. De iene docht in fers, de oare in gedicht en de ferver skilderet in portret fan Katryn. Dat we de yntegrale tekst fan in rap fan in net sa wichtige réunist (Bob Amsterdam) te lêzen krije, hat fan alles te krijen mei it feit dat it in moderne fariant fan Harzreise im Winter fan Goethe, op muzyk set troch Johannes Brahms, in nochal wichtich muzykstik yn dit ferhaal. It stiet ek foar yn it boek ôfprinte. Helaas, it wurdt der tefolle byskuord. (In singelcd’tsje fan Brahms ynbegrepen by it boek hie wol past.)
  En is it stikje op side 49, as Katryn wat foar har sjocht wat se neffens my net sjen hawwe kin in flaterke? En ek miskien in flater dy’t fan in eardere ferzje stean bleaun is, is de mobile tillefoan, dy’t yn 1972 oan pulver knypt wurdt. Dy wienen der doe net, sels net by de Shell.

Djipgong fan de boufakkers
Ek op psychologysk flak binne guon aspekten net altyd like oannimlik. Al dy boufakkers, dy’t Katryn dochs in jier net sjoen hawwe, skine har min of mear yn ’e rekken te hawwen. En soms hawwe se wol hiel filosofyske gedachten. Men begrypt net hoe’t se bepaalde dingen riede kinne. Lykas it skilderij fan de ferver, dat er op de snein sjen lit, en dat Katryn yn har hiele dwaan en litten sjen lit: al har oant no ta bewarre geheimen steane der sawat op.
  En dan de persoan fan Katryn sels. Dêr hat de skriuwer sa’n figuer fan makke dat se net te folgjen is. Der wurdt oan ’e begjin in karaktertekening jûn:

 ‘Katryn Averkamp wie seisenfjirtich en moai, en net fan doel har op dizze wrâld ferwâdzje te litten. Idioaiten dy’t oarlogje tsjin it minsdom sille der altyd bliuwe. Sokken dy’t nacht en dei yn eigen holle omspoekje, en op in kear útbrekke en op oarmans hiem útraze. Mar tsjin ien wraaksuchtige steane seis oaren dy’t jin te wille binne. Klear om de diggels op te rûmjen, en jin wer moed te jaan. Fierders moat men der sels mei rêde. Se wie net oars wend. En gewoan om tefolle nijsgjirrigens fleurich en ûnferskillichwei fan har ôf te skodzjen. Se soe wol sjen hoe’t it rûn.’
  Dizze Katryn leare we net echt kennen. Karakterûntjouwing is hjir net oan ‘e oarder. Se liket in oerflakkich typ, dat dingen feral docht omdat se nijsgjirrich is. Se is sletten oer harsels, mar ek de romanlêzer komt net folle oer har te witten. Dy wurdt op deselde ôfstân hâlden as de réunisten. Op ‘e lêste dei fan it wykein prakkesearret se oer har eigen doel fan dizze réuny. De gefolgen fan dit feest binne net om ‘e nocht: har hiele libben stiet op ’e kop. En wat stiet der yn de folgjende alinea? ‘Se woe der net oan tinke. De tee wie klear.’
Katryn wit wol wat der yn oare minsken omgiet. Se wurdt – mei ek har eigen ûngrypberens – der net sympatiker op. Mar dat hoecht ek net. Der giet it yn dit boek net om.

Nuver ferhaal
En, is it weachstik fan dizze roman slagge?  Eins net. Guon dingen wurde yn it begjin tefolle oanset. Sa as it molestearjen fan har hûs. In soad lju jouwe har miening oer hoe ferskriklik it wol net west hat. As wie It lêste Oardiel begûn.
  En de aparte réuny fan boufakkers? Dat bliuwt in frjemd ferhaal. Katryn har persoanlike motyf is hast ûnoannimlik. Hieltyd mear docht bliken dat se it jier foarôfgeand oan de réuny safolle útfûn hat oer de slach dy’t har dy iene nacht tabrocht is, dat men jin as lêzer behoarlik te pakken nommen fielt. Mar goed, as sij dy réuny net ynisjearre hie, wie it baltsje net sa rôle  as it no die, want it tafal hat har holpen yn ‘e persoan fan de jonge dy’t de pizza’s brocht. En dat wie har opset: sjen wat der barde. Nei de réuny wit se dan dy lêste dingen ek. It boek einiget dan wol wer moai, mei Katryn dy’t oeral mei klear is, en de berte fan in nije wraakingel. Miskien wurdt it ferhaal fan Lutske wol nij boek. Ik hoopje yn alle gefallen op mear boeken fan Popma.

*

Leo Popma, De wraakingel Friese Pers Boekerij, Louwert, 2004

Boekhannel De Tille 

Jetske Bilker

ANDRYS SET TROCH

Wa’t nei in kabaratier yn de Harmony west hat en letter seit: der wiene in soad aardige stikken by, bedoelt: it gehiel foel my ôf, mar ik moast no en dan wol laitsje en sa wie it dochs gjin weismiten jild.
  ‘In roman grôtfol sterke stikken’ stiet der op de achterkant fan Regaad yn ’e himel en dat is frjemd foar in achterflaptekst. Is it as roman dan mislearre? No steane der fol faker kontroversjele stikjes op ’e achterkant fan in Bornmeerboek yn de nije lijn  - pocket-idee en mei de achternamme hiel grut op de foarkant, sadat de titel der sawat by wei falt -  ‘dit boek is net om troch te kommen’, stiet der bygelyks by Jaap Krol syn boek Nûmers. Mar dizze tafoeging by Sterk liket riskant.
  
Himel

Dit boek giet oer de himel. De yn it libben griffermearde Andrys van der Keur komt telâne yn de kristlike himel, dêr’t er fijn yn syn eigen gerak sitte mei: gerak 2b, in subôfdieling fan de protestanten. Der is ek in katolyk gerak en fierder mei elk dy’t der ferlet fan hat, in nij gerak oprjochtsje. Sa giet Sterk op in humoristyske wize om mei it bestean fan allerhanne tsjerke-ôfsplitsings sa’t we dy de lêste hûndert jier meimakke hawwe en lêze we oer ‘it gerak fan de Post-Ierdske Tolerante Kristenen’ en ‘it gerak fan de Kristenen fan Unlijich Waar en Gleone Simmerdagen’.
  Mar de kristlike himel rint leech. Alle sielen dy’t alle dagen mei boatsjes oankomme, naaie út nei de islamityske himel, in himel dêr’t in stik mear tastien is.        
  Petrus, Jehannes en Bismarck, dy’t it regear oer de himel hawwe, hawwe foar harren sels in himel kreëarre. God is der net en hat der nei alle gedachten ek noait west. En omdat alle deaden dochs sa harren ferwachtings hienen fan in himel, hawwe se it himelse libben foar de kristenen safolle mooglik lykje litten op it ierdske libben: elk syn eigen tsjerke, syn eigen gerak. ‘Boete dwaan foar jo sûnden’ hâldt dat yn foar Andrys syn gerak.
  It is dus yn de himel oars as de deaden ferwachte hienen. De measte himelbewenners lizze har der by del of flechtsje nei de islamiten, mar Andrys – by it libben al steil yn ’e lear -  giet der tsjinoan. Yn syn eigen gerak docht er neifraach wêr’t God bleaun is en krijt dêr it ferhaal te hearren oer God, dy’t der wol west hat, mar syn nocht der fan krige, nei’t in frou de boel yn ûnstjoer brocht hie. Oer sterke stikken sprutsen: dat is in prachtich ferhaal, oer it fanke fan De Harkema, dy’t by it skjinmeitsjen fan God syn buro yn syn boeken sitten hie te knoeien.
  Andrys pakt dit ferhaal oan om regaad yn de himel te meitsjen. Hy sjocht in glânsrol foar himsels weilein, om de himel wer klear te meitsjen foar God. Hy beneamt himsels as paadsljochter en weiwizer fan de God, dy’t – sa fertelt er oan it folk - wer weromkomme sil as it yn de himel wer hielendal okee is. Mei achterkeammerkespolityk en in soad gekonkel soarget er derfoar,  in sit yn it deistich bestjoer te krijen. Syn programma is dat der mear minsken yn ’e himel bliuwe, en ek dat der in Nij Jeruzalim boud wurde sil. Leuk is dat de trije regearders dy’t er op syn wei fynt, ek hannelje neffens de eigenskippen dy’t wy harren tadichtsje: Petrus is de prachmatikus en hannelet ‘katolyk’:  kiest noait dúdlik en de sfear wurdt altyd bourgondysk by Petrus yn ’e buert. Jehannes is in bytsje faach, hâldt him oeral bûten en ferdwynt foar altyd as it him net mear befalt. Bismarck is de militêr dy’t de oarder der oan it lêste ta ynhâlde wol.  
  As Andrys sels baas is, wurdt er hieltyd grutter potentaat en trede der ferskynsels op dy’t by it diktatorskip hearre. Lykas dat giet mei lju dy’t earst mei in ideaal begjinne, it besteande bestel oan kant reagje en dan allinne oan de top steane. Dy hawwe it te drok mei oan ’e top stean bliuwe en ferjitte harren ideaal. Sokke diktators krije lêst fan krityske opstannelingen. Dan moat der beskerming fan in leger komme. Sa is it hjir ek. Der binne twa militêren: ien oan it haad fan in lyts legerke en ien dy’t syn persoanlike liifwacht is. Dizze twa blike letter fansels korrupt te wêzen.  Der is in frou dy’t syn geunsten siket omdat er macht hat, mar daliks nei in oar útnaait, as er dy macht driget te ferliezen. En der is de idelens fan Andrys dy’t earst himsels fan syn namme Sûnder 34240 ôfhelpt en Sûnder nûmer 2 wurdt, mar op it lêst himsels fan alles tadichtet en himsels sels in bytsje as God sjocht. Hy wurdt in Lieder en lit him behannelje as in lieder. Hy lit it folk skandearje. Sels Petrus krijt der op it lêst syn nocht fan en ferdwynt.
  As Petrus der net mear is, ûntstiet der in ekonomysk probleem, dat ien fan de oarsaken is fan de delgong fan Andrys. Want Petrus soarge mei syn tsjoendersstokje foar de drank en omdat der yn ’e himel fierder gjin betellingsferkear is as earetitels en drank, komt Andrys yn ’e problemen as er syn legerke net mear betelje kin. Boppedat sjit sa de bou fan it Nij Jeruzalim ek net op.
  Mar der binne mear dingen dy’t liede ta de fal fan Andrys de Paadsljochter. Sa komt Sytske, syn wettige echtgenoate op ierde, yn ’e himel en fertelt him dat er net safolle praatsjes hawwe moat. Ek rekket er stadichoan oan ’e drank. In oar ding is, dat de ferfeling taslacht.

De hel

Mar de oanlieding ta de minne ôfrin, is de besite oan de Hel. Dêr is wat bysûnder mei, dy hel. Want dy wie der yn it begjin net: doe’t Andrys syn earste stappen yn ’e himel die, sei Jehannes yn syn wolkomwurdsje dat der gjin sprake wie fan in God, mar ek net fan in Hel. Dy hel kaam der op in stuit hiel ûngemurken yn, doe’t Andrys Bismarck yn de hel goaie woe. As er ien kwyt moat, betinkt er in hel en komt der in hel.
   In hiel skoft letter yn it boek, dus as der yntusken al goed straft wurde moat, dus as in hel echt nedich wurdt, giet Andrys sels op besite yn de hel en dan besteane dêr dochs allerhanne duvels mei nammen as Hantsje Pik en Lúsjefer.
   De gearsit einiget hiel noflik mei in hiele soad drank. Andrys en Hantsje Pik geane as freonen útinoar en Andrys mei noch even sizze wa’t op ierde allegearre it libben ôfnommen wurde moatte en hy neamt fansels dejinge dy’t him thús yn it doarp al dwars siet: in katolyk, Foppema. (Dit kloppet neffens my net hielendal, want it tiidstip fan de dea, dêr gienen de seinemannen oer.) Dizze deal mei de duvel sil him min bekomme: ien kear yn ‘e himel, bewurkstelliget Foppema de fal fan Andrys, hy liedt it leger fan de opstannelingen.

Twadde kâns

De ynterpretaasje leit foar de hân: Andrys krijt in twadde kâns, nei syn libben as steile yntolerante griffermearde, mar ek stikeme trochdriuwer: hy stiek by libben nachts de bannen fan de brommer fan syn soan leech, as hy it ferbaal net fan him winne koe. Mar ynstee fan him te skikken yn syn gerak 2B of nei de islamityske himel te flechtsjen (wat tastien wie), giet er troch mei syn sin troch te setten. It moat sein wurde dat er – ferlike mei syn libben – hiel wat byleard hat: hy ken no de trúkjes, sadat er it ta lieder fan de himel skopt, wylst er it op ierde as âlderling net iens ta in twadde amtstermyn brocht hie: dûmny frege him om him werom te lûken.
  Yn syn twadde libben betinkt Andrys – dwars tsjin it feit dat him dêr ferteld wurdt dat der gjin himel is – in God, dy’t him oanwiisd hat om as in soarte fan Jehannes de Doper, it paad te sljochtsjen foar syn weromkomst. Hy betinkt der sels wat fisioenen by en de minsken leauwe him al gau. Ek it ferhaal oer Jezus, dêr’t  Petrus him oer sein hie dat er al hiel gau nei de islamityske himel útpykt wie, ferdraait er sa, dat er it brûke kin. En as der ien kear lju binne dy’t net meiwurkje, sa as Bismarck, moat er der ergens mei hinne en sa betinkt er de hel op ‘e nij as strafoard.
   Andrys betinkt it allegearre sels, dus en wy - suggerearet de skriuwer mei dit boek - betinke ek alles sels: in God, in Jezus, in himel en in hel. 
  De link tusken ús ‘kristlike werklikheid’ en dit beskreaune libben yn de himel wurdt hielendal dúdlik yn it lêste stikje: de epilooch. Dêryn krijt Andrys syn tredde kâns: Petrus goait him as lytse poppe yn in widze yn Yndia, op 25 desimber. In grapke. Dat makket it boek rûn, want Andrys syn earste libben waard sketst yn de prolooch, as er yn de deadskiste weromsjocht op syn libben.

Ferwizings

Dit boek stiet fol mei yntertekstuele ferwizings, en der stiet foar yn it boek dat dy ferwizings foar de goede fersteander binne. Wat de bibel betreft bin ik in goede fersteander en wat dat betreft sit it ek hielendal goed. Sa goed dat ik net leauwe kin dat Steven Sterk yn it ynterview mei De Moanne seit dat er de bibel amper ken. De terminology kloppet hielendal, de bibelse en de griffermearde. As Sterk de bibel echt brûkt hat as de I Tjing, sa’t er dêr seit, sil er dochs wol stjoerd wêze troch ien of oare Almachtige, want as ik wat yn de bibel opsykje wol, fyn ik it noait. Mar dat is it fansels: wa siket sil net fine.
  Dy yntertekstuele ferwizings liede net ta de ynterpretaasje, lykas dat wolris wêze kin yn boeken dêr’t de skriuwer syn bêst op dien hat om it wat literêrs lykje te litten. De ferwizings yn Regaad binne tafallich en net konsekwint. Sterk hat it aardich fûn oerienkomsten te suggerearjen. Want wat moatte jo mei de namme Andrys bygelyks? Andreas wie ien fan de fjouwer earste apostels, de broer fan Petrus, ek in fisker, mar dêr is fierder neat mei dien. It hat net in betsjutting.
  Yn it gerak dêr’t Andrys telâne komt, krijt er dan ek in nije namme, dêr’t er earst hiel bliid mei is: Sûnder 34240, wat o sa tinken docht oan Auschwitz, dêr’t de gefangenen inoar ek ynearsten koenen oan harren nûmer dat har fan boppe wei oplein wie. Mar moat ik dan de link lizze tusken dizze himel en in konsintraasjekamp? Dêr kom ik net fier mei.

Sterke stikken

Kom ik werom by de sterke stikken fan de achterflap. Miskien wurdt der doeld op de ferhalen dy’t der ferteld wurde. Yn it begjin lit Sterk sjen dat er moai fertelle kin, sa as it ferhaal oer It ljidske fan De Harkema, prachtich. Sa begjint it: Op in dei slûpte in frou de himel yn. In skurvenien fan De Harkema. It wie yn ’e tiid fan ’e sigerige spitketen, heane geit om ’e doar, en in stik koalraap as moarnsiten (..) Syn styl hat in soad fan dy fan Trinus Riemersma: moai Frysk idioom sa’t âldere lju noch prate as se it mei-inoar ergens oer hawwe, en dat yn en yn-Fryske plattelânslibbenútbyldzjende taalgebrûk, tsjin it lêbige oan, mar krekt net en dêrom sa treffend en moai. Better kin ik it net ûnder wurden bringe.
  Mar nei de helte fan it boek begjinne dy ferhalen de gong fan it ferhaal op te hâlden. As der in besite oan de seinemannen brocht wurdt, bygelyks, hearre we de ferhalen oer minsken op ierde dy’t helle wurde troch de Man mei de Seine, en dat binne dan ferhalen oer lju dy’t net dea wolle. As der in besite oan de hel brocht wurdt krije we datselde soarte fan ferhalen te lêzen oer lju dy’t troch de duvel helle wurde en ek net wolle. As we dan hielendal op ’e ein tidens de besite fan Andrys oan de islamityske himel it ferhaal fan it ûntstean fan dy himel trochlêze moatte, stiet men yn bestân en blêdzje even troch nei de ein fan dat skeppingsferhaal en pik dêr de tried wer op. Moaie ferhalen, dy’t fierder neat tafoegje oan de betsjutting, binne wolkom, mar se moatte wol op it goede plak stean en net it ferhaal ophâlde, as dat hast ta syn klimaks kommen is.

Dit is in moai boek om te lêzen troch de moaie styl, de gebeurtenissen en omdat it op in stuit echt spannend wurdt, wat der mei Andrys barre sil. Jo binne ek benijd hoe’t er dat noch úthâlde sil, mei syn griffermeardens. Mar de spanning  nimt oan ’e ein fan it boek ôf. Dy ein sjogge jo oankommen, it kin dan al hast net mear oars as Andrys sil tenûnder gean. It liket wol op de neidagen fan Hitler yn syn bunker. Mar dan duorret it by Andrys noch in pear besites en wat ferhalen. De korrupsje – op in stuit witte jo net mear wa’t no foar him of tsjin him is -  en de striid, dy’t der mei anneks is, binne dingen dy’t de gong út it ferhaal helje.
   Dat is spitich, want ik tink dat it boek dêrtroch minder ta syn rjocht komt. Want ik fyn it feral in moai boek om de gedachte derachter. Om de boadskip, dy’t je deryn lêze kinne. Want it giet fansels net om dy striid achteryn it boek en om it feit dat Andrys de diktator fan de Himel waard en wer ôfset waard. Soks bart dêr wol faker, sjoen de lakonike hâlding fan Petrus en Bismarck oan ’e ein fan it boek. It giet om de gedachte dy’t ik hjirboppe neamde: dat in mins hieltyd wer foar himsels in God betinkt, dwars tsjin alle waarnimmingen en better witten yn. En – as is dat net genôch – dêr ek noch in hel by betinkt, om mei lju ôf te weevjen en om mei te driigjen as men jins sin hawwe wol. Ynteressant is dêrom de ein. Wat sil Andrys dwaan no’t er as baby yn Yndia berne wurdt? Itselde? Of komt er der einlings achter hoe’t it sit?
   Troch in boek oer it wel en wee yn ’e himel te skriuwen, wol Sterk oanjaan hoe’t hy tinkt oer it leauwe yn in god. En net allinne oanjaan, tink ik, hy wol minsken miskien troch dit byldzjende ferhaal in spegel foarhâlde. Miskien wol er leauwigen wol oan it twifeljen bringe, wa wit? Undanks de sterke stikken in boek mei in echt boadskip, al is it dan net in bliid boadskip.

*

Steven Sterk, Regaad yn ’e himel (Bornmeer, Ljouwert 2004)

Jetske Bilker

CHE EN GREET

Che Guevarra... hast elk fan foar 1970 ken wol it pop-artachtige portret dat fan dizze Argentynske dokter makke is. In part fan dat portret is ôfbylde op ’e ferhalebondel fan Greet Andringa, lykas ek in part fan syn namme yn ’e titel opnommen is. Doe’t ik noch neat fan ’e ynhâld fan dit boek fernommen hie, begriep ik neat fan dy titel. Wat wie no Che? No’t ik de ferhalen in pear kear lêzen haw, mien ik de kar foar dizze titel en dizze foarkant te begripen, mar wei fan ’e titel bin ik noch net.

Guevarra en Andringa hawwe ien grutte oerienkomst: harren medyske achtergrûn. Fierder kin men ek oanfiere dat de haadpersoanen yn Che en de frijheidsstrider sa harren idealen yn it libben hawwe. Dy idealen yn it boek moatte oan diggels gean, lykas as it portret fan Che Guevarra yn it titelferhaal ek oan diggels giet.

 TROCHPAKKE

Yn it titelferhaal komt de froulike ikpersoan har eardere learaar wiskunde tsjin. Andringa wit de man goed del te setten, figuer en sfear sjoch ik sa foar my. Se doar him net oan te sprekken. It ferhaal bestiet dan ek út gedachten en herinneringen, it ferhaalramt is de gesamenlike treinreis, dêr't se him no en dan tsjinkomt. Har konkrete herinneringen jildzje in barren tusken harren beide, in foarfal op skoalle dat mei it portret fan Che Guevarra te krijen hat. Yn in djippere laach hannelet it ferhaal oer idealen dy’t net wier makke binne. Yn it gefal hjirre de idealen fan har eardere wiskundelearaar.

Oer it libben en de idealen fan de ik-persoan komme we net folle te witten. It ferhaal is goed skreaun, mar de komposysje is ienfâldich: in werkennen fan in persoan út it ferline mei dertusken yn flashbacks. It docht nuver oan dat de ‘ik’ sûnder oanlieding ynienen ynsjocht dat der wat mankeart oan de man: hy hat nammentlik foar wiskunde keazen, en net foar de idealen dy’t mei Che anneks wienen. Spitich is dat dizze fernuvering allinnich yn de haadpersoan plak fynt: de lêzer wit net better as it wie in learaar mei in portret fan Che Guevarra oan ’e muorre.

As men oannimt dat de tematyk fan dit ferhaal ek yn de oaren spilet, krijt men in better begryp fan de ferhalen. Der tysket noch alris ien om mei syn ferline en mei takomstidealen. Allinne soe it moai wêze as dy haadpersoanen ek ris trochpakten. Der wurdt neitocht, briefskreaun, tekene en gûld en dêr hawwe de plots fan de ferhalen slim fan te lijen.

YN IT LIBBEN KOMT SOKS FOAR

As der al plots binne. It binne beskôgingen fan hoe’t ien tinke kin as er yn ’e tweintich is. Sa is der in brief yn `brief oan Ale',  skreaun oan in eksfreon, wêryn’t de briefskriuwster har nochris bûcht oer it ferrin fan de ferkearing. Se begjint sa: ‘Ik wit net wat it is, mar ik moat de lêste tiid wol gauris oan dy tinke’. Dat is al net in sterk begjin, fierstente faach en te frijbliuwend, elkenien hat wol ien dêr’t er sa’n brief nei skriuwe kin. Nei in pear ferkearingsanekdoates, dêr’t de lêzer net oars fan wurdt, en wêryn’t se by de noas lâns noch even oanjout yn sosjaal opsicht slagge te wêzen: ‘net ien stjoert my mear om in boadskip, ik haw al acht jier in eigen praktyk’, stiet der wer soks: ‘Dat ik no skriuw hat der mei te krijen dat ik besykje te begripen wat ús doe neiïnoar ta en byinoar wei dreaun hat’.

Nei noch wat prakkesearjen einiget de brief mei de fraach wat dy leafde no krekt west hat. Dêr wol se in antwurd op hawwe. Se krijt in antwurd: ‘Skriuw net wer. Myn frou hat dat leaver net.’ Tsja. Yn it libben komt soks foar, mar as ein fan in ferhaal kin it echt net. Nei al dat gepiel oer dy relaasje komt der in sawat noch in nij persoanaazje op ’e proppen: de frou fan Ale dy’t net oer sokke brieven kin. Sa komt de hiele brief yn it neat te hingjen. It is te patsboem en wat minder is: de lêzer hat begrip foar sa'n reaksje en giet oan ’e kant fan Ale en syn frou stean. De briefskriuwster komt nochal navelstoarderich oer. Wat moat men mei sa’n brief? En wat moat sa’n brief yn in ferhalebondel as it net in ferhaal is?

En sa’n brief komt ek nochris foar yn ‘Op ’e drompel’. Dêryn is de brief in part fan it ferhaal oan Pyt en sa likernôch fan itselde gehalte – ‘No en dan wit ik absolút net wat ik mei dy oan moat’, begjint it. ‘Op ’e drompel’ is wol it minste ferhaal. Der komme details yn foar dy’t gjin betsjutting hawwe yn it ferhaal,  sa as oer in buorfrou út it bertedoarp fan de adolesinte ‘ik’. It is logysk dat in begjinnend skriuwer sokke anekdoatyske details oanfiert, mar in goede redakteur skrast se as earste. Yn it ferhaal tilt it op fan dizze details, de lêzer giet fan de iene nei de oare. In reade tried mist. Boppedat stiet yn hast elke alinea hoe’t de ‘ik’ har fielt: ‘Ik siet folslein yn ’e tiis op dat stuit’. ‘Ik seach yn in grut tsjuster gat ‘. Dat it om in ‘Sil-it-oait-noch-wat wurde-mei-my?’ problematyk giet, is gjin fersachtsjende omstannichheid, sokke omskriuwings binne te eksplisyt.

HONGERIGE HORMOANEN

Apart is dat der yn de ferhalen dêr’t wol sprake is fan in ferhaalferrin, in plot en in ‘hy’of ‘sy’ persoanaazje (dus gjin in harsels beskôgjende ‘ik’) it ferhaal soms sa hurd giet, dat ik it trije kear lêze moast om te sjen oft ik ergens oerhinne lêzen hie. Sa as by ‘Narcissus’. Sa’n science-fictionferhaal is in Fremdkörper yn dizze bondel. It is net moai skreaun, der wurdt tefolle ynformaasje jûn, de lêzer moat goed oplette.

It ferhaal ‘Spul’, dat ridlik spannend is, giet oer in frou dy’t yn in auto ûnderweis is en dy’t, net meisin,  by in benzinepomp mei in frachtautosjauffeur sjanst. (se sjocht him perûngelok te lang oan). Hy reagearret, se spylje in spultsje en se stopje by in motel. Yntusken komme we fia flash-backs te witten hoe't se wurden is sa't se is. Se is nammentlik earder in soad pleage troch har broer, en har mem hat sein dat se altyd alles stikken makket. Op in stuit kin se net hurder ride as se wol. De sjauffeur skynt wat knoeid te hawwen oan har gaspedaal. Ik haw besocht út te finen wannear’t dy man dat dan dien hawwe moat, want krekt derfoar hat se sûnder problemen noch 140 km riden.

Yn de motelkeamer folget in spannende sêne, wêryn’t de sympaty fan de lêzer foar de ‘ik’ oergiet nei de sjauffeur. Komysk is it om foar in hongerige mage en hongerige hormoanen yn ’e búk, in jonge hûn as metafoar te brûken: ‘neist de auto fuorje ik de jonge hûn brune bôle’. Mar even letter is it it geile gefoel: ‘weromfluitsjen hat gjin sin mear, de hûn draaft mei faasje de frijheid yn ’e mjitte en ik fiel dat ik honger haw, gjin bôlehonger’.

Ek in moai ferhaal is ‘Ut balâns’, dêr’t de ikpersoan in dokter is yn ’e drugshelpferliening. Se beskriuwt in klant, en it wurdt frij gau dúdlik dat se him ken fan froeger, mar hoe en wat wurdt de lêzer krekt yn de lêste sin gewaar. Der wurdt in reëel byld jûn fan dat soarte fan helpferliening. De ik-dokter tyspelet om mei skuldgefoel, sa fan ‘hie-ik-him-net-mear-omtinken- jaan- moatten?’ As lêzer jout men – fansels - de ferteller it foardiel fan ’e twifel. Mar as yn de lêste sin dúdlik wurdt hoe’t it froeger siet, hat de ik-ferteller foar my ôfdien: ja fanke! Do hast him aardich yn ’e stront sakje litten. It tema fan dit ferhaal: it wol of net terjochte skuldgefoel is dêrmei yn ien kear fan ’e tafel en ik tink dat dat net de bedoeling wie.

By de ferhalen mei plot en tiidsferrin hearre ek ‘Nachtbesite’ en it lêste ferhaal ‘Trije hûndert meter’, goede ferhalen, meinimmend beskreaun en mei spanning. Fêst gjin tafal is dat hjir gjin ik-persoanen oan it wurd binne. As Andringa in oar wat belibje lit, docht bliken dat se in stik koarter om ’e hoeke kin en dat se wit hoe’t se spanning opbouwe moat. Yn dizze ferhalen ek gjin gedachtespinsels dy’t nergens ta dogge.

IN FREDICH DRIUWKELJEN

Noch even oer de idealen fan de haadpersoanen, dy’t yn ’e ferhalen oan diggels geane. Yn it ferhaal ‘Skobben’ stiet mei safolle wurden hoe’t de ideale wurklikheid fan de fertelster derút sjocht. As har freondin kritysk trochfreget op in stik fan Ibsen, dêr’t se krekt oer ferteld hat, wurdt de fertelster lilk: ‘en ik klap wer ris dwars en stymsk mei myn kop tsjin de spljalterige en rûge kanten fan wat sy en in soad oaren foar de realiteit hâlde. In realiteit dêr’t alles en elkenien yn earste ynstânsje mei in paranoïde en diskwalifisearjende blik besjoen wurdt’.

Even derfoar hat de fertelster in ynkykje jûn yn wat se sels fan it libben fynt: ‘in fredich driuwkeljen op in yntuysje foar wat goed en wier is yn it libben’. En dat is wat de ik-fertellers yn de ferhalen fan de ‘minsken libjend op ’e grins fan ’e folwoeksenheid’(neffens achterflap) wolle: folle goeds en wiers yn it libben, en gjin spjalterige en rûge kanten. Se wolle it libben graach as ‘hiel’ sjen.

Om soks ûnder wurden te bringen falt alhiel net ta. Jo sizze al gau tefolle. In skriuwer sjit syn of har doel gau foarby as se soks dúdlik meitsje wol. En dat is wat Andringa hjir yn har ferhalen besocht hat te dwaan: yn fiksje dúdlik meitsje hoe’t de ideale wurklikheid derút sjen moat en tagelyk tajaan moatte dat de wurklikheid oars is: spjalterich en mei rûge kanten.

GOEDE REDAKTEUR

Mei it ferhaal ‘In ûnbekende soldaat’ is har dat it bêste slagge: haadpersoan Marije hat langst nei in ûnbekende soldaat, dy’t se as berns ris sjoen hat op in fakânsje yn Noarwegen. Se hat har freon útsteld om no ris mei fakânsje nei Noarwegen, mar se ferfeelt har eins te pletter, hat langst nei de soldaat en gûlt as se allinne is. Sa op it each wit men net wat der is. As ik echt oan it closereaden gean, kom ik fia de groede yn ’e bleate búk, hielendal oan it begjin fan it ferhaal, en fia de earste menstruaasje tidens fakânsje yn Noarwegen en de ferfeling fan de twadde fakânsje yn dat lân, út by in bernewinsk fan Marije. Mar dan net mei Simen, want dêr frijt se net mear safolle mei, mar mei in ûnberikbere ideale man, dy’t stal krigen hat yn de ûnbekende soldaat.

Soms is it Frysk fan Andringa wat ûnhandich. Dan stiet der ‘oars’ dêr’t earst nei alle gedachten ‘trouwens’ stien hie. Oer it algemien kin sy goed sitewaasjes beskriuwe. As se tenei har haadpersoanen minder mei harsels ompiele lit, subtiler gefoelens beskriuwt en mear omtinken jout oan in ferhaalplot (en dy net oan ’e ein fan it ferhaal fanút it neat wei tafoeget), en as se in goede redakteur krijt, hoopje ik yn ’e takomst mear fan har te lêzen.

Greet Andringa, De diggels fan Che (Friese Pers Boekerij, Ljouwert 2003)

Eric Hoekstra

In frisse Fransiskaanske dokuroman ***

Dokuroman is krekt it wurd dat dit boek goed beskriuwt.
Oan de iene kant ha wy de roman, hast de autobiografy, fan de Fransiskaner missionaris Gerhard, dy't fertelt fan it libben yn Nij-Guinea en -  in bytsje -  fan syn eigen libben, al is syn eigen libben fral bedobbe ûnder syn funksje/ropping as missionaris. Oan in relaasje mei in frou komt er net ta, want hy kiest kear op kear foar it neifolgjen fan Fransiscus fan Assissi. Dat wol sizze, jins libben yn tsjinst stelle fan de ferhûddûke meiminske, en libje yn suverens en earmoed.
Oan de oare kant ha wy in learsume dokumintêre dêr't Marga (Gerhard) Claus ús allegear learsums yn bybringt: hoe't de Papûa's libben doe't de blanken kamen, hoe't de Yndonesiers de Papûa's fermoarden, martelen en as bisten behannelen, oer it mislearjen fan de VN-yntervinsje, oer it bistich Amerikaanske kapitalisme lykas stal kriget yn de konsintraasjekampeftige fabryk fan Freeport. Al dat ûnrjocht komt oan 'e ein fan de dokumintêre mear nei foaren as yn it begjin, mar it wurdt altyd út twadde hân oan de missionaris ferteld. Suver sydlings, en dat makket dat dit net swier fertarbere kost is foar de lêzer Oer it ginneraal hat dizze dokuroman in lichte toets. Ik hâld dêr wol fan.

Boppedat wurdt it ûnrjocht sydlings wol goed dokumintearre mei fuotnoaten dy't nei boarnen ferwize. Ik bin ymmún wurden foar de measte foarmen fan morele manipulaasje troch twadden dy't my mei it leed fan tredden beynfloedzje wolle, mar yn dit boek libbe ik dochs ek mei mei it leed fan de Papûa's en it fielen fan machteleazens by de haadpersoan foar it sosjaal ûnrjocht oer. Knap wurk dus!
Dochs stiet ellinde en ûnrjocht net sintraal yn it boek. De klam leit noch it meast op de emoasjes en it belibjen fan alles fan de haadpersoan sels: in flinke, diedkrêftige man, ek wol wat ien dy't alles better wit, en ek wol it herfoarmerstype dat wy yn Nederlân mar al te goed kenne: alles moat oars, leve de frijheid, mar dan wol yn de betsjutting fan "frijheid sa't IK dat sjoch"! Spirituele arrogânsje is him net frjemd (side 266):

"Wa't útdagingen út de wei giet en fêstichheid siket, kin better net Fransiskaan wurde. Miskien moat dy himsels ek gjin risten neame."

It Papua byleauwe wurdt fûl bestriden en dêr komt it beskaafdere kristlik byleauwe foar yn it plak. Der komme prachtige anekdoates yn it boek foar oer wat de patora (pastoar) net allegear mei syn doarpelingen belibbet. De petearen tusken de Fransiskanen binne ek nijsgjirrich, jouwe in idee fan wat der by sokke idealisten libbet. En foar in ûnkristlik, asosjaal, anty-idealistysk type as mysels is Fransiskus fan Assissi fan alle tsjerkeheiten de sympatykste, om't er "docht wat er seit, en seit wat er docht", om mar ris in ferneamd Nederlânsk politikus te sitearjen. Of sa't Claus skriuwt (side 116):
"Sjen, rekke wurde en yn beweging komme: it gong om de dieden. Fransiskus wie in ikoan fan humaniteit. Dat werkende ik en dêr woe ik neffens libje. Net krektlyk as him: dat hie er fan syn tiidgenoaten net iens frege. Mar op myn manier, yn dizze tiid, op it plak dat my tawiisd wie."

De titel "De heit fan Serafyn" ferwiist nei in ferhaalline dy't mar in hiel tin triedsje fan dizze (auto)biografy útmakket. Ja ja, it is in biografy yn de IK-ersoan. Serafyn, in adoptearre popke wêrfan't de missionaris tinkt dat it stoarn is, komt amper yn it boek foar. Mar goed, nei "Oxzana, ferhaal fan in flechtling" koe Claus min mei in titel komme lykas "Gerhard, ferhaal fan in missionaris op Nij Guinea" of soksawat.

Mei't it boek op Nij-Guinea spilet hat it de sjarme fan reisferhalen, fan it eksoatyske. It is nijsgjirrich om oer it libben yn de rimboe te lêzen, oer de flieën, de bargen en de gekke fiten fan de ynlanners, mar ek om wat op te stekken fan de polityk en skiednis fan Nij-Guinea, ek omdat de Nederlanners der húsholden ha. It boek die my kwa tematyk (kontakt primitiven mei sivilisaasje) ek tinken oan in oar boek, in ferhaal dat it kontakt tusken Eskimo's en blanken beskriuwt, en dêrby allyk as Claus in goed byld jout fan de libbensstyl fan de primitiven. Dat is Ype Poortinga syn Duveldei op Grienlân, in oanrieder foar wa't graach oer eksoatyske kultueren en fiere lannen lêst. Beide boeken lêze moai flot.

Moai detail is dat de missionaris, as er âld is en yn Nederlân werom, yn it âldereinhûs kâld is, mar der neat oan dwaan kin, omt ert syn keamer neti in eigen plaatsje byferwaarmje mei. Regels foar alles by de Nederlanners! In dehumanisearre maatskippij. En fansels meitsje wy ús hjir om triviale saken drok, yn ferliking mei wat der yn Nij-Guinea allegear bart, mar ja, wy moatte ús dochs drok meitsje om dingen dy't ús oangeane. En is der gjin hongersneed, dan meitsje wy ús drok om de prizen yn 'e supermerk.

Wat ik miste yn dit boek fan Marga Claus is sinyske en ûnmeilydsume humor. Ik wit dat se yn stikjes yn Trotwaer minsken op in briljante en spikerhurde manier ôfmeitsje kin. Dy kant fan de skriuwster is folslein ôfwêzich. Tajûn, yn dit boek wie it miskien net needsaaklik, miskien ûnmooglik, mar foar my is dat de moaiste kant fan Marga Claus dat dêr wol Justus wol mear fan sjen:

"Doch earst wat needsaaklik is, dan wat mooglik is, en ynienen, silst sjen, dochst it ûnmooglike." (taskreaun oan F. fan A.)

Hjir besprutsen:
De heit fan Serafyn Marga Claus,

Utjouwerij Fryslân, 339 siden.